Εξαντλώντας την αλληλεγγύη: Η απάντηση στον εκτοπισμό δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στην ενσυναίσθηση
Daria Krivonos [1]
ΠΗΓΗ: https://internationalviewpoint.org
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: elaliberta.gr
Μετά τη δεύτερη επέτειο της πλήρους εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, ήρθε η ώρα να αναρωτηθούμε τι συμβαίνει όταν οι εύθραυστες κοινωνικές σχέσεις που κατάφεραν να διαχειριστούν την άφιξη εκατομμυρίων εκτοπισμένων ανθρώπων αρχίζουν να καταρρέουν. Πολλοί αναλυτές έχουν υποστηρίξει εκτενώς ότι τα δίκτυα αλληλεγγύης βάσης που αποτελούνται από μεμονωμένα άτομα και τοπικές οργανώσεις που ενώνονται σε αυθόρμητες μορφές αλληλεγγύης, ανέλαβαν τον πιο ενεργό ρόλο στην υποδοχή των Ουκρανών προσφύγων που έφτασαν στην ΕΕ [2] . Ποιες είναι όμως οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της εκχώρησης των ευθυνών του κράτους στις συλλογικότητες βάσης που ανέλαβαν αυτό το βάρος; Παρά τους ισχυρισμούς ότι υπήρξε μια " εξαιρετική ανταπόκριση" στην Πολωνία και σε άλλα κράτη της ΕΕ στον Ουκρανικό εκτοπισμό, οι τοπικοί και διεθνείς εθελοντές έχουν εξαντληθεί και η επισφάλεια των εκτοπισμένων έχει γίνει μια εξατομικευμένη και όχι συλλογική ευθύνη. Οι εύθραυστες δομές που υποστήριζαν τους Ουκρανούς πρόσφυγες έχουν αρχίσει να καταρρέουν. Η Πολωνία έλαβε τα περισσότερα κονδύλια της ΕΕ για τη βοήθεια των Ουκρανών υπηκόων που διέφυγαν από τον πόλεμο [3] . Αλλά ήδη από το 2022, η Πολωνική κυβέρνηση σταμάτησε να προσφέρει οικονομική στήριξη σε οικογένειες που φιλοξενούν Ουκρανούς πρόσφυγες [4] . Τον Φεβρουάριο του 2023, ορισμένες δομές που φιλοξενούν τους εκτοπισμένους άρχισαν να χρεώνουν αντίτιμο.
Σε αυτό το άρθρο, υποστηρίζω ότι μεγάλο μέρος του κόστους της κινητικότητας μετά την εισβολή, εξατομικεύτηκε και αναδιανεμήθηκε μέσω ασύμμετρων δικτύων φροντίδας και υποστήριξης που δημιουργήθηκαν πολύ πριν από το 2022. Υπάρχει ανάγκη να πάρουμε κάποια απόσταση από αυτό που αρχικά περιγράφηκε ως μια παράδοξη αίσθηση χαράς της συλλογικής δράσης εν μέσω της διαφαινόμενης τραγωδίας και βίας [5] και να εξετάσουμε κριτικά τις συνέπειες της ανάθεσης της υποστήριξης σε συλλογικότητες βάσης και μεμονωμένους φορείς που καθοδηγούνται από το αίσθημα ευθύνης και την ανάγκη να βοηθήσουν [6]. Αυτή η εξατομίκευση της ευθύνης θα πρέπει να συνδεθεί με τις ευρύτερες πολιτικές και υποδομές του καθεστώτος ασύλου της ΕΕ, το οποίο δεν σχεδιάστηκε ποτέ για να υποστηρίζει τις ζωές όσων ζητούν διεθνή προστασία, ακόμη και εκείνων που υποτίθεται ότι είναι "ξανθοί και με γαλανά μάτια" [7].
Οι πρόσφυγες ως εργαζόμενοι στον τομέα της ανθρωπιστικής βοήθειας
Από την έναρξη της εισβολής, οι Ουκρανοί υπήκοοι που ζούσαν στο εξωτερικό αντιμετώπισαν νέες προκλήσεις, καθώς χρειάστηκε να φυγαδεύσουν τις οικογένειες και τους συγγενείς τους, να τους φιλοξενήσουν και να τους ταΐσουν, να προσφέρουν εθελοντική εργασία και χρηματικές ενισχύσεις στην Ουκρανία, ενώ ταυτόχρονα συνέχισαν να εργάζονται σε επισφαλείς και ανασφαλείς αγορές εργασίας που ωφελούσαν τις οικονομίες της ΕΕ. Η διεθνής προβολή της Πολωνίας ως φιλόξενης κυβέρνησης επισκιάστηκε γρήγορα από την επίθεση στα δικαιώματα των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙQ, τη συνεχιζόμενη βία κατά άλλων ατόμων που αναζητούσαν άσυλο στα σύνορα με τη Λευκορωσία[8] και το γεγονός ότι η χώρα αρνήθηκε να δεχτεί τους πρόσφυγες που κατανεμήθηκαν μέσω του συστήματος ποσοστώσεων της ΕΕ. Ενώ η οδηγία για την παροχή Προσωρινής Προστασίας που ενεργοποιήθηκε για πρώτη φορά ως απάντηση στην εισβολή της Ρωσίας άνοιξε τη δυνατότητα για τους Ουκρανούς υπηκόους να λάβουν άμεση και προσωρινή προστασία στα κράτη μέλη της ΕΕ - προστασία που ντροπιαστικά δεν επεκτάθηκε σε άλλους μη Ευρωπαίους, μη λευκούς αιτούντες άσυλο - ήταν τα παλαιότερα δίκτυα εργασιακής μετανάστευσης από την Ουκρανία που σήκωσαν σε μεγάλο βαθμό το βάρος της ανταπόκρισης στον εκτοπισμό των ανθρώπων.
Ήρθα στη Βαρσοβία το καλοκαίρι-φθινόπωρο του 2023 στο πλαίσιο μιας πιο μακροπρόθεσμης εθνογραφικής έρευνας για να παρακολουθήσω τους συμμετέχοντες στην έρευνά μου: νεαρούς Ουκρανούς, τους οποίους είχα συναντήσει στην Πολωνία τον Μάιο του 2022. Έκτοτε, πολλοί από αυτούς είχαν προσληφθεί σε οργανώσεις ανθρωπιστικής βοήθειας με επισφαλείς βραχυπρόθεσμες συμβάσεις, μέρος της επεκτεινόμενης " project economy " και της ΜΚΟ-ποίησης της βοήθειας που χρηματοδοτείται από την ΕΕ, διεθνείς οργανισμούς και ιδιώτες δωρητές. Η χρηματοδότηση κατανέμεται στις οργανώσεις, οι οποίες πρέπει να παρέχουν και να επιδεικνύουν απτά αποτελέσματα και έργα για να δικαιολογήσουν τα κονδύλια. Όπως και σε άλλα πλαίσια του έργου της ανθρωπιστικής βοήθειας [9] , αυτές οι νεοσύστατες ΜΚΟ λειτουργούν με βραχυπρόθεσμη χρηματοδότηση και βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην εργασία εργαζομένων με υψηλή εκπαίδευση που προέρχονται από τις εκτοπισμένες κοινότητες, και οι Ουκρανοί πρόσφυγες δεν αποτελούν εξαίρεση. Η βοήθεια που παρέχουν αυτές οι ΜΚΟ είναι δυνατή μόνο χάρη στη γνώση των γλωσσών και των άλλων επαγγελματικών δεξιοτήτων των εργαζομένων σε ανθρωπιστικές οργανώσεις, οι οποίοι συχνά ήταν και οι ίδιοι εκτοπισμένοι από τον πόλεμο.
Ο Βασίλ, μόλις είχε αποφοιτήσει από ένα ουκρανικό πανεπιστήμιο, μου είπε αφού έψαχνε για αρκετούς μήνες για δουλειά που θα ανταποκρινόταν στα προσόντα του: "Ήμουν έτοιμος να πάω να δουλέψω σε ένα εργοστάσιο καθώς χρειαζόμουν χρήματα. Τότε, κατά τύχη, ένας συγγενής μου, μου μίλησε για αυτή την ανθρωπιστική οργάνωση και έτσι έκανα αίτηση για δουλειά εκεί". Η εργασία του Βασίλ περιελάμβανε συνεντεύξεις με Ουκρανούς πρόσφυγες σε σταθμούς λεωφορείων και σιδηροδρόμων και συλλογή δεδομένων για την ανθρωπιστική οργάνωση για την οποία εργαζόταν. "Όλοι οι άνθρωποι που κάνουν αυτή τη δουλειά στην πρώτη γραμμή είναι Ουκρανοί, επειδή μιλούν τη γλώσσα. Αλλά όσο πιο ψηλά ανεβαίνεις στην ιεραρχία, υπάρχουν όλο και λιγότεροι Ουκρανοί με εξουσία να παίρνουν αποφάσεις".
Όταν μιλήσαμε τον Αύγουστο του 2023, μου είπε ότι η εξάμηνη σύμβαση εργασίας του έληγε σε ένα μήνα και ότι ήταν έτοιμος να αρχίσει να ψάχνει ξανά για δουλειά. Κατά τη διάρκεια μιας κλήσης στο WhatsApp τον Ιανουάριο του 2024, μου είπε ότι η σύμβασή του ανανεώθηκε ξαφνικά για άλλους έξι μήνες, αλλά δεν ήξερε αν η οργάνωσή του θα έπαιρνε περισσότερη χρηματοδότηση για να συνεχίσει αυτό το έργο. Ουκρανοί πρόσφυγες όπως ο Βασίλ γίνονται βασικοί πρωταγωνιστές της παροχής κοινωνικής βοήθειας στις κοινότητές τους μέσω ενός μοντέλου βοήθειας που ιδιωτικοποιείται και ανατίθεται όλο και περισσότερο σε εξωτερικούς συνεργάτες. Ο Βασίλ μου έλεγε ότι η εργάσιμη ημέρα του "δεν άρχιζε και δεν τελείωνε ποτέ", καθώς οι Ουκρανοί μοιράζονταν τον αριθμό τηλεφώνου του ως την επαφή ενός ατόμου που θα μπορούσε να τους βοηθήσει. "Εργάζομαι 10 με 12 ώρες την ημέρα, καθώς οι άνθρωποι με καλούν όλη την ημέρα, ακόμη και αν δεν συμμετέχουν στο πρόγραμμά μας. Δεν μπορώ να πω όχι στους ανθρώπους καθώς χρειάζονται βοήθεια". Αστειευτήκαμε ότι ο αριθμός τηλεφώνου του μοιράζεται σε όλη την Πολωνία. Αυτή η έντονη συναισθηματική ενασχόληση όλο το εικοσιτετράωρο είναι εξαντλητική και εκ νέου τραυματική, αλλά ελλείψει σταθερών θεσμών υποστήριξης, είναι ο αριθμός τηλεφώνου του Βασίλ που γίνεται σανίδα σωτηρίας για πολλούς Ουκρανούς πρόσφυγες στην Πολωνία. Εν τω μεταξύ, ο ίδιος ανησυχεί διαρκώς για τις μελλοντικές του προοπτικές και την απασχόλησή του, οι οποίες εξαρτώνται από τα ασταθή συστήματα χρηματοδότησης των οργανισμών των χορηγών.
Όταν εργάστηκα εθελοντικά για μια άλλη ντόπια ανθρωπιστική οργάνωση που παρείχε ρούχα και πακέτα τροφίμων σε Ουκρανούς πρόσφυγες, ο επικεφαλής της ανησυχούσε επίσης για τη χρηματοδότηση. Το καλοκαίρι του 2023, είχαν ένα μεγάλο γραφείο στο κέντρο της Βαρσοβίας που τους παραχωρήθηκε από τον δήμο με προσιτό ενοίκιο. Η κεντρική περιοχή του γραφείου ήταν ιδανική για την παροχή βοήθειας: οι περαστικοί περνούσαν κάθε τόσο και έκαναν δωρεές, ενώ όσοι είχαν ανάγκη από ρούχα και τρόφιμα έφταναν εύκολα στο γραφείο με τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Αυτοί που εργάζονταν εθελοντικά σε αυτή την οργάνωση ήταν άλλοι μετανάστες εργάτες, συχνά γυναίκες, οι οποίες έρχονταν να βοηθήσουν άλλες εκτοπισμένες γυναίκες μοιράζοντας πακέτα τροφίμων και ρούχα, μετά από μια μέρα εργασίας ως καθαρίστριες, οικιακές βοηθοί ή καθηγήτριες που δίδασκαν στο Zoom σε μαθητές στην Ουκρανία. Μετά τις βάρδιες εργασίας τους, έρχονταν στην οργάνωση για να ταξινομήσουν και να μοιράσουν πακέτα τροφίμων και ρούχα. Αυτές οι αόρατες δράσεις συχνά χάνονται στους αρχικούς απολογισμούς της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης προς την Ουκρανία και τους Ουκρανούς πρόσφυγες. Όταν οι διεθνείς κοινότητες κουράζονται από τον πόλεμο στην Ουκρανία, ένας τεράστιος όγκος απλήρωτης εργασίας που συντηρεί αυτούς τους χώρους βοήθειας πέφτει στις Ουκρανικές μεταναστευτικές κοινότητες.
Η "κρίση" - για να δανειστώ αυτή την υπερβολικά χρησιμοποιημένη λέξη - μεταφέρθηκε από τους ορατούς δημόσιους χώρους των σιδηροδρομικών σταθμών και των κέντρων υποδοχής στα λιγότερο ορατά μεμονωμένα νοικοκυριά, στις επισφαλείς αγορές εργασίας, στην επισφαλή project economy και στα ασταθή συστήματα χρηματοδότησης. Το καλοκαίρι του 2023, ο δήμος της Βαρσοβίας άρχισε να απαιτεί υψηλότερο ενοίκιο. Τότε, η επικεφαλής του γραφείου, η οποία κάνει η ίδια όλη τη δουλειά σε εθελοντική βάση, μου είπε: "Φυσικά, πρόκειται για έναν χώρο ακριβώς στο κέντρο της Βαρσοβίας. Μπορούν να βγάλουν πολλά χρήματα αν τον νοικιάσουν σε κάποιο εστιατόριο". Είπε ότι δεν μπορούσαν να αντέξουν υψηλότερο ενοίκιο, καθώς οι δωρεές που έκαναν οι άνθρωποι στην αρχή του πολέμου είχαν αρχίσει να στερεύουν. Ήταν επίσης ασαφές για πόσο καιρό ο χρηματοδότης τους θα μπορούσε να συνεχίσει να τους υποστηρίζει. "Ο κόσμος έχει κουραστεί από τον πόλεμο. Θα πρέπει να μετακομίσουμε στα περίχωρα της Βαρσοβίας για να μπορέσουμε να πληρώσουμε το ενοίκιο. Όσοι μας χρειάζονται θα είναι πιο δύσκολο να μας βρουν και να μας προσεγγίσουν". Στα τέλη του 2023 το γραφείο ήταν ακόμα εκεί, αλλά η ίδια διαφαινόμενη αίσθηση απελπισίας βρισκόταν στον αέρα, καθώς ο δήμος ετοιμαζόταν να τους διώξει προς αναζήτηση πιο κερδοφόρων ενοικιαστών.
Όχι μόνο με την ενσυναίσθηση
Υπάρχουν ακόμη πολλά να μάθουμε από την αντίδραση στην εκτόπιση των Ουκρανών. Για παράδειγμα, η άφιξη 1 εκατομμυρίου αιτούντων άσυλο στην ΕΕ την περίοδο 2015-2016 χαρακτηρίστηκε τόσο από τους ερευνητές όσο και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως "κρίση", οδηγώντας σε αυτό που έχει πλέον ονομαστεί "(μεταναστευτική) έρευνα για την κρίση". Τώρα, μόνο η Πολωνία φιλοξενεί πάνω από ένα εκατομμύριο Ουκρανούς πρόσφυγες, γεγονός που δείχνει ότι η "κρίση" δεν αφορούσε ποτέ μόνο τους αριθμούς. Αυτό δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη, καθώς το καθεστώς των συνόρων της ΕΕ έχει σχεδιαστεί σκόπιμα για να κρατάει έξω τους μη Ευρωπαίους πρόσφυγες και να δέχεται υπό όρους ορισμένες ομάδες επιθυμητών μεταναστών εργατών. Πριν από την επίθεση πλήρους κλίμακας της Ρωσίας, οι Ουκρανοί υπήκοοι ήταν οι πρώτοι αποδέκτες αδειών παραμονής και βίζας για εργασία στην ΕΕ. [10] Πράγματι, αν εξετάσουμε τις χώρες προορισμού των Ουκρανών προσφύγων μετά το 2022, γίνεται σαφές ότι η μετακίνησή τους αντανακλούσε τις ήδη καθιερωμένες διαδρομές της μετανάστευσης εργασίας. Τώρα, αυτοί οι μετανάστες εργαζόμενοι ήρθαν αντιμέτωποι με νέες υποχρεώσεις φυγάδευσης των οικογενειών και των συγγενών τους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όπως είπε ο Βασίλ, η μόνη επιλογή που απομένει σε έναν νέο πτυχιούχο όπως αυτός είναι μεταξύ της εργασίας στον κατασκευαστικό τομέα ή στον τομέα των υπηρεσιών και -συχνά, σχεδόν εξίσου χαμηλά αμειβόμενη- προσωρινής εργασίας στην ανθρωπιστική βοήθεια.
Σε πολλά κράτη μέλη της ΕΕ, η οδηγία για την παροχή Προσωρινής Προστασίας - όσο γενναιόδωρη και αν είναι σε σύγκριση με τους όρους που επιβάλλονται στους μη Ευρωπαίους αιτούντες άσυλο - παρέχει ελάχιστα εκτός από το δικαίωμα στην εργασία και κρατά τους Ουκρανούς υπηκόους συχνά εκτός του πεδίου εφαρμογής των πιο εκτεταμένων εθνικών συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας. Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι μόλις οι δωρεές στερέψουν και τα ανθρωπιστικά αισθήματα των Ευρωπαίων ξεθωριάσουν, οι Ουκρανοί απομένουν με ένα σύστημα που δεν προοριζόταν ποτέ να τους στηρίξει, όσο "εξαιρετική" και "πρωτοφανής" και αν ήταν η αρχική αντίδραση.
Στον απόηχο της "προσφυγικής κρίσης" του 2015, η πολιτική θεωρητικός Αΐντα Ντάνεβιντ έγραψε για τον κίνδυνο να επικεντρωθεί ο ακτιβισμός υπέρ των προσφύγων στην Ευρώπη αποκλειστικά γύρω από τις έννοιες της ενσυναίσθησης, της γενναιοδωρίας και της φιλοξενίας [11]. Αυτά τα συναισθήματα επιτρέπουν "στους Ευρωπαίους να συγκροτούνται ως "καλά" και "ηθικά" υποκείμενα, αθώα των αυτοκρατορικών γεγονότων που συχνά ωθούν τους ανθρώπους να μεταναστεύσουν εξ αρχής. Τα ζητήματα των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων αντικαθίστανται τότε απλώς από τη δράση της καλής αίσθησης και της απλής ενσυναίσθησης. Η επιθυμία να βοηθήσουμε και να σώσουμε έναν μακρινό ξένο μπορεί εύκολα να αντικαταστήσει και να επισκιάσει τον πολιτικό αγώνα, ο οποίος είναι απαραίτητος για την κατάργηση του βίαιου καθεστώτος ασύλου και συνόρων που συνεχίζει να σκοτώνει ανθρώπους στα σύνορα της ΕΕ. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι δύσκολο να υποστηριχθεί ότι η υποδοχή των Ουκρανών προσφύγων ήταν εξαιρετική- αν και από τα κάτω, ήταν επισφαλής και προσωρινή. Όμως, οι αφηγήσεις των συνομιλητών μου στην έρευνά μου υποδηλώνουν ότι το καθεστώς ασύλου δεν μπορεί να διατηρηθεί μόνο από την ενσυναίσθηση, τη γενναιοδωρία και τη φιλοξενία μεμονωμένων ανθρώπων που ανοίγουν τα σπίτια τους σε (κάποιους) ξένους, καθώς και από τις νεοσύστατες ΜΚΟ που συντηρούνται επισφαλώς από εξωτερική χρηματοδότηση και λειτουργούν με την εργασία των προσωρινά απασχολούμενων προσφύγων.
Η περίπτωση της υποδοχής των Ουκρανών προσφύγων προσφέρει μια προσέγγιση για το τι συμβαίνει όταν οι εξατομικευμένες εύθραυστες κοινωνικές σχέσεις που στήριξαν την αρχική αλληλέγγυα αντίδραση στη μαζική μετακίνηση αρχίζουν να καταρρέουν. Το ερώτημα αυτό είναι επίκαιρο όχι μόνο επειδή το καθεστώς Προσωρινής Προστασίας για ουκρανική υπηκόους πρόκειται να λήξει την άνοιξη του 2025, αλλά και στο πλαίσιο του ευρύτερου καθεστώτος ασύλου της ΕΕ. Αυτό που χρειάζεται δεν είναι μόνο η πρόσβαση σε διεθνή προστασία για όλους τους αιτούντες άσυλο (συμπεριλαμβανομένων των μη Ευρωπαίων), αλλά και λειτουργικοί δημόσιοι θεσμοί που μπορούν να παρέχουν πρόσβαση σε αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης, στέγασης, υγειονομικής περίθαλψης και εργασίας.
25 Μαρτίου 2024
https://lefteast.org/evaporating-solidarity-the-response-to-displacement-cannot-be-sustained-by-empathy-alone/
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Η Daria Krivonos είναι κοινωνιολόγος και μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Κέντρο Ερευνών για τις Εθνοτικές Σχέσεις και τον Εθνικισμό του Πανεπιστημίου του Ελσίνκι. Η έρευνά της ασχολείται με ζητήματα Ουκρανικής μετανάστευσης, εκτοπισμού, φυλετικοποίησης και εργασίας. Διεξήγαγε εθνογραφική έρευνα στο Ελσίνκι (2014-2017) και στη Βαρσοβία (2020-2024). Επί του παρόντος ηγείται του προγράμματος "Life-breaking and Life-making: Social Reproduction and Survival in Times of Collapse" (Kone Foundation, 2023-2026) στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι.
[2] https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/JHLSCM-06-2022-0075/full/html
[3] https://migrant-integration.ec.europa.eu/news/poland-funding-ec-support-those-arriving-ukraine_en
[4]https://wyborcza.pl/7,173236,28602569,polish-government-cuts-financial-aid-for-families-hosting-ukrainian.html?disableRedirects=true
[5] https://americanethnologist.org/online-content/interviews/imagining-otherwise-with-institutions-an-interview-with-elizabeth-cullen-dunn-on-ukrainian-sovereignty-and-the-new-face-of-humanitarian-aid/
[6] https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/JHLSCM-06-2022-0075/full/html
[7] https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/mar/02/civilised-european-look-like-us-racist-coverage-ukraine
[9] https://politiikasta.fi/en/as-a-donor-the-eu-should-not-ignore-the-protection-needs-of-syrian-aid-workers-2/
[10] https://www.oecd.org/ukraine-hub/policy-responses/the-potential-contribution-of-ukrainian-refugees-to-the-labour-force-in-european-host-countries-e88a6a55/
[11] https://eprints.lse.ac.uk/82236/1/Danewid_White%20innocence%20in.pdf
